Vai trò tổ chức của VUSTA trong phát triển khoa học - công nghệ xã hội hóa

Tóm tắt

Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) đóng vai trò thiết yếu trong xã hội hóa khoa học và công nghệ (KH&CN) tại Việt Nam. Bài viết này phân tích vai trò tổ chức của VUSTA thông qua ba trụ cột: (i) nền tảng tổ chức và mạng lưới trí thức, (ii) năng lực huy động nguồn lực ngoài ngân sách, và (iii) thiết chế trung gian thúc đẩy ứng dụng tri thức. Dữ liệu từ các nguồn chính thống cho thấy VUSTA không chỉ là “mái nhà trí thức” mà còn là hạ tầng vận hành cho khu vực KH&CN ngoài công lập.

1. Nền tảng tổ chức: mạng lưới rộng, pháp lý rõ, chuyển đổi số đang triển khai

Tính đến cuối năm 2024, VUSTA có 156 hội thành viên, 575 tổ chức KH&CN trực thuộc, 3 đơn vị sự nghiệp và khoảng 2,2 triệu hội viên. Đây là quy mô mạng lưới lớn nhất trong các tổ chức KH&CN ngoài nhà nước tại Việt Nam, tạo nền tảng xã hội để huy động chuyên gia, nhóm nghiên cứu, hội đồng phản biện và các đơn vị tư vấn – chuyển giao.

Đáng chú ý, phần lớn viện – trung tâm nghiên cứu ngoài công lập đăng ký hoạt động KH&CN thông qua VUSTA, được cấp mã số, con dấu và tư cách pháp nhân để nhận dự án, ký hợp đồng nghiên cứu – tư vấn. Điều này cho thấy VUSTA đóng vai trò như một “cổng pháp lý” cho khu vực KH&CN xã hội hóa, giúp các tổ chức ngoài công lập có chỗ đứng chính danh trong hệ thống KH&CN quốc gia.

Từ năm 2023, VUSTA xác định chuyển đổi số là ưu tiên chiến lược, với mục tiêu số hóa dữ liệu mạng lưới hội viên, tổ chức KH&CN và hoạt động chuyên môn. Đây là điều kiện nền để đo lường hiệu quả sau này, như số lượng đề tài, mức độ ứng dụng, giá trị chuyển giao và tác động xã hội.

2. Năng lực huy động nguồn lực KH&CN ngoài ngân sách

Một chỉ báo thực tế cho vai trò tổ chức của VUSTA là khả năng huy động tài chính và dự án cho khối ngoài nhà nước. Theo báo cáo tại sự kiện “Gặp gỡ 2022 vì hợp tác và phát triển”, hệ thống các tổ chức trực thuộc VUSTA đã huy động tổng kinh phí trên 680 tỷ đồng, trong đó viện trợ quốc tế đạt 9,5 triệu USD và nộp ngân sách hơn 46 tỷ đồng.

Dù chưa có chuỗi dữ liệu nhiều năm để xác định xu hướng, con số này cho thấy VUSTA là đầu mối huy động đáng kể nguồn lực KH&CN ngoài ngân sách, đặc biệt trong các chương trình hợp tác kỹ thuật, đào tạo năng lực và nghiên cứu ứng dụng cấp cơ sở.

3. Thiết chế kết nối và khuyến khích ứng dụng: từ phản biện chính sách đến VIFOTEC

VUSTA không chỉ là nơi tập hợp trí thức mà còn là thiết chế trung gian kết nối Nhà nước – cộng đồng khoa học – doanh nghiệp – xã hội. Các tổ chức trực thuộc VUSTA thường xuyên tham gia phản biện chính sách, tư vấn chiến lược phát triển ngành, và chuyển giao công nghệ cho địa phương.

Một ví dụ tiêu biểu là Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật toàn quốc (VIFOTEC), do VUSTA chủ trì. Sau hơn 30 năm, VIFOTEC đã thu hút khoảng 7.000 giải pháp dự thi, gần 1.000 giải pháp được trao giải, nhiều giải pháp đã được ứng dụng trong sản xuất và đời sống. Đây là minh chứng cho độ mở của sân chơi tri thức, giúp phổ biến và lan tỏa các sáng kiến kỹ thuật từ cơ sở.

4. Khoảng trống dữ liệu đầu ra khoa học: thách thức trong chuẩn hóa và công bố

Dù VUSTA đã xây dựng được nền tảng tổ chức và năng lực huy động đáng kể, một điểm yếu hiện hữu là thiếu dữ liệu chuẩn hóa về đầu ra khoa học. Hiện chưa có bộ số liệu thống nhất về: Số lượng bài báo khoa học được công bố bởi các tổ chức trực thuộc VUSTA; Bằng sáng chế, giải pháp hữu ích được đăng ký; Đề tài nghiên cứu đã nghiệm thu; Tỷ lệ và trị giá chuyển giao công nghệ.

Điều này không có nghĩa là khối VUSTA không có kết quả nghiên cứu, mà là chưa có cơ chế công bố và chuẩn hóa dữ liệu để bên ngoài có thể kiểm chứng, so sánh và đánh giá theo chuẩn học thuật. Việc thiếu dashboard dữ liệu khiến các nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách và đối tác quốc tế khó hình dung được hiệu quả thực tế của khu vực KH&CN xã hội hóa.

Tuy nhiên, VUSTA đã xác định rõ chuyển đổi số là ưu tiên chiến lược. Khi hệ thống dữ liệu được số hóa đầy đủ, kỳ vọng sẽ có dashboard hiển thị các chỉ số như: Số lượng đề tài nghiên cứu theo lĩnh vực; Sản phẩm ứng dụng và đối tác doanh nghiệp; Tác động kinh tế – xã hội của các giải pháp kỹ thuật; Mức độ lan tỏa tri thức trong cộng đồng.

Đây sẽ là “mảnh ghép còn thiếu” để đo lường xã hội hóa KH&CN một cách thuyết phục và minh bạch.

5. Kết luận: VUSTA là hạ tầng tổ chức thiết yếu cho xã hội hóa KH&CN

Từ các nguồn dữ liệu chính thống và phân tích định tính, có thể kết luận với độ tin cậy cao ba điểm sau:

VUSTA đã kiến tạo nền tảng tổ chức cho xã hội hóa KH&CN: Với quy mô mạng lưới gồm 156 hội thành viên, 575 tổ chức KH&CN trực thuộc và khoảng 2,2 triệu hội viên, VUSTA tạo điều kiện cho các viện – trung tâm ngoài công lập tham gia nghiên cứu, tư vấn, phản biện và chuyển giao công nghệ một cách chính danh.

VUSTA có năng lực huy động nguồn lực đáng kể cho khu vực ngoài ngân sách: Con số 680 tỷ đồng và 9,5 triệu USD viện trợ quốc tế năm 2022 là bằng chứng cụ thể về hiệu năng điều phối dự án, hợp tác kỹ thuật và hỗ trợ tài chính cho các tổ chức KH&CN ngoài công lập.

VUSTA duy trì các thiết chế khuyến khích sáng tạo và ứng dụng: Tiêu biểu là Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật toàn quốc (VIFOTEC), với gần 1.000 giải pháp đoạt giải sau hơn ba thập niên, nhiều giải pháp đã được ứng dụng trong sản xuất và đời sống. Đây là chỉ dấu lan tỏa tri thức ở quy mô rộng, dù chưa thay thế được các thước đo học thuật chuẩn hóa.

Đồng thời, cũng phải thẳng thắn thừa nhận giới hạn dữ liệu công khai: hiện chưa có bộ số liệu chuẩn về bài báo, bằng sáng chế, đề tài nghiệm thu, tỷ lệ/giá trị chuyển giao… riêng cho khối VUSTA theo từng năm. Vì vậy, mọi diễn giải vượt quá những số liệu đã dẫn sẽ dễ rơi vào suy diễn — và bài viết này không làm điều đó.